Κείμενο της Κωνσταντίνας Κατρακάζου που συμπεριλήφθηκε στο βιβλίο "Πολιτιστικές εκδηλώσεις στο σχολείο", Θόδωρος Γραμματάς - Τάκης Τζαμαργιάς, Εκδόσεις Ατραπός, σ. 107, 2004
Εικαστική παρέμβαση
Οι σχολικές γιορτές και φυσικά το περιεχόμενό τους είναι σημαντικό να μένουν αξιομνημόνευτα στη συνείδηση του μαθητή. Για να πραγματοποιηθεί αυτό, ο εκπαιδευτικός που θ' αναλάβει τη διεξαγωγή της γιορτής οφείλει να της προσδώσει χαρακτήρα ανανεωτικό, ανάλαφρο και άμεσο, με την ενεργό συμμετοχή των ίδιων των μαθητών. Οφείλει να αντικαταστήσει το επετειακό σοβαροφανές ύφος και τις επαναλαμβανόμενες συμβάσεις με άλλους τρόπους πραγμάτωσης, πιο σύγχρονους και προσιτούς, που αντί να κουράσουν το μαθητή, θα τον διασκεδάσουν, θα τον γοητεύσουν και θα τον ενεργοποιήσουν παιδαγωγικά και καλλιτεχνικά.
Για την πλαισίωση των σχολικών γιορτών θα μπορούσε να αξιοποιηθεί, όσον αφορά τις εικαστικές τέχνες, η ζωγραφική όσο και η γλυπτική σε όλες τους τις εκφράσεις και τις αισθητικές τάσεις (ρεαλισμός, νατουραλισμός, αφαίρεση κ.λπ.) με οποιαδήποτε τεχνική και με οποιοδήποτε υλικό (λάδι, τέμπερες, λαδοπαστέλ, πηλός, πλαστελίνη κ.λπ.) για να οργανωθεί και να γίνει η τελική έκθεση των έργων (π.χ. κολλάζ, papier massé ή ανάγλυφο κολλάζ, πολλά παραλληλεπίπεδα ίδιων διαστάσεων από πηλό που στη μια τους πλευρά θα πλαστεί ένα ανάγλυφο μοτίβο ή νωπός πηλός στον οποίο θα φυτευθούν διάφορα υλικά, που στο τέλος θα κολληθούν σε μια επιφάνεια με διογκωμένη πολυουρεθάνη για να δημιουργηθεί μια σύνθεση).
Μια σχολική έκθεση ζωγραφικής και γλυπτικής μπορεί να παρουσιαστεί είτε σε κλειστό είτε σε ανοιχτό χώρο. Εάν πρόκειται για έργα μικρών διαστάσεων, θα προτιμηθεί ο κλειστός χώρος, όπως η αίθουσα διδασκαλίας, οι σκάλες, ο διάδρομος. Για έργα μεγάλων διαστάσεων χρησιμοποιούνται φυσικά όλοι οι χώροι του σχολείου (ανοιχτοί και κλειστοί). Στα έργα ζωγραφικής και στα σχέδια είναι καλό να μπει ένα ενιαίο πλαίσιο τόσο στο χρώμα όσο και στην ποιότητα, ώστε να μην ενοχληθεί το μάτι των θεατών και αδικηθεί το έργο από την πιθανή ανομοιογένεια και την πολυχρωμία. Στην ανάρτηση των έργων πρέπει να δοθεί προσοχή στο κάτω μέρος του πλαισίου, ώστε να βρίσκεται πάντα στην ίδια ευθεία, ακόμα και στην περίπτωση που τα έργα των παιδιών θα έχουν διαφορετικά ύψη.
Εννοείται ότι δεν θα υπάρχουν δύο ή παραπάνω σειρές έργων. Στην περίπτωση που δεν γίνεται διαφορετικά, επειδή τα έργα των παιδιών είναι διαφορετικών διαστάσεων, ας διαρθρωθούν σε κατακόρυφους και οριζόντιους άξονες.
Τα έργα με έντονα χρώματα ή μεγάλα σχήματα τοποθετούνται στις επάνω σειρές και τα άλλα στις κάτω, για να είναι ευδιάκριτα. Αν τα έργα μπορούν να ταξινομηθούν σε ενότητες σχετικά με το θέμα, τα υλικά, τις διαφορετικές τάξεις των παιδιών, ακόμα και τα τμήματα των ίδιων τάξεων, παρουσιάζει ενδιαφέρον να διαρθρωθεί η έκθεση κατά ενότητες. Ανάμεσα στα έργα μπορεί να παρεμβάλλονται χαρτόνια με διάφορα σχόλια των μαθητών, ώστε η έκθεση να αναπνέει και, όπως συνηθίζεται να λέγεται, να μην «μπουκώνει».
Τα έργα της γλυπτικής παρουσιάζονται σε επίπεδες υπερυψωμένες επιφάνειες, εκτός αν πρόκειται για γλυπτά που θα πρέπει να τα κοιτάξουμε από πάνω, οπότε θα τοποθετηθούν στο πάτωμα. Οι επιφάνειες που θα χρησιμοποιηθούν για την τοποθέτηση των γλυπτών πρέπει να έχουν ουδέτερο χρώμα, για να προβάλλονται καλύτερα τα έργα. Αν το σχολείο δεν διαθέτει ειδικά βάθρα, μπορούν να χρησιμοποιηθούν θρανία καλυμμένα με χαρτί του μέτρου ή άλλο φθηνό υλικό που υπάρχει στο εμπόριο.
Στην πραγματοποίηση των σχολικών γιορτών, εκτός των παραδοσιακών εικαστικών τεχνών μπορούν να συμβάλλουν με ιδιαίτερα ανανεωτικό τρόπο οι σύγχρονες εκείνες τάσεις που θεωρούν ότι τέχνη είναι οτιδήποτε αναβλύζει από τη δημιουργική διάθεση του ανθρώπου και όχι απαραιτήτως η έκφραση που στηρίζεται σε κανόνες ενός κλειστού γνωστικού πεδίου. Καταργώντας τις αρχές της κλασικής τέχνης, καταλύεται και η τεχνική η οποία υπόκειται σε κανόνες που, εάν δεν τους κατέχει κάποιος δυσκολεύεται ή και αρνείται ν' ασχοληθεί μαζί της. Κατά συνέπεια για τους μαθητές θα είναι ευκολότερο και πιο γοητευτικό ν' ασχοληθούν με τις μορφοπλαστικές αυτές ιδιότητες στις οποίες οι κανόνες αισθητικής , όταν εφαρμόζονται, ισχύουν χαλαρά. Ο μαθητής θα έχει την απόλαυση του δικού του έργου μέσα από μια συλλογική διαδικασία, χωρίς απαραίτητα την ολοκληρωμένη γνώση των κανόνων αισθητικής, οι οποίοι τις περισσότερες φορές λειτουργούν απαγορευτικά. Η συμμετοχή του στην προετοιμασία της σχολικής γιορτής θα θέσει το μήνυμα του εορτασμού στο χώρο της εμπειρίας του, γεγονός που το καθιστά περισσότερο εύληπτο, άρα ευνοεί τη συμμετοχική διαδικασία στο τελικά ζητούμενο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα.
Για να χρησιμοποιηθούν στο χώρο του σχολείου τα επιτεύγματα των καλλιτεχνικών ρευμάτων που διέπονται από τις αρχές αυτές, κρίνεται σκόπιμο να γίνει μια επιγραμματική θεωρητική προσέγγιση των προθέσεών τους, των αναγκών δημιουργίας τους και των τρόπων έκφρασής τους, η οποία να λειτουργήσει ως βάση για να δομήσει ο εκπαιδευτικός με τους μαθητές το το δικό τους έργο που τους αντιπροσωπεύει και ανταποκρίνεται στις δικές τους προσδοκίες και όχι την απλή μίμηση κάποιου άλλου, στο όνομα «δήθεν» της όποιας καλλιτεχνικής αρτιότητας.
Ιστορική εξέλιξη
Προς το τέλος της δεκαετίας του 1950, τα όρια της ζωγραφικής και της γλυπτικής αρχίζουν να αποσταθεροποιούνται. Διαχωρίζεται η παραγωγή της τέχνης από την παραγωγή της ζωγραφικής και της γλυπτικής. Το τελάρο παραχωρεί τη θέση του σ' ένα καινούργιο πλέον είδος τέχνης με ποικίλες μορφές που συμπλέκονται συχνά μεταξύ τους. Κοινό γνώρισμα όλων είναι η ακύρωση της απόστασης που υπάρχει ανάμεσα στην «τέχνη» και τη «ζωή». Οι καλλιτέχνες ήθελαν να φέρουν την τέχνη κοντά στην πραγματικότητα, να την κάνουν ίδια με την πραγματικότητα. Το έργο παύει να υπάρχει μετά τη λήξη της δράσης, είναι εφήμερο, διότι έργο τέχνης είναι πια η ίδια η κίνηση του καλλιτέχνη και η παρακολούθηση ή η συμμετοχή του κοινού. Συνεπώς αναιρείται η μουσειακή μορφή του έργου τέχνης και γίνεται γεγονός επίκαιρο, δίχως διάρκεια και αιώνιες αξίες. Το κίνητρο καλλιτεχνικής δράσης είναι κυρίως η πρόκληση, είτε ως κριτική στον ισχύοντα εφησυχασμό της καθεστηκυίας τάξης είτε ως μέσο απελευθέρωσης από το φορμαλισμό του παλιού συστήματος τέχνης, απορρίπτοντας τη μιμητική απεικόνιση των πραγμάτων.
Η εφαρμογή των απόψεων αυτών ευνοεί κατεξοχήν την πραγματοποίηση των σχολικών γιορτών και την επιτυχή συμμετοχή των παιδιών σ' αυτές, με την παραγωγή καλλιτεχνικών προϊόντων, εφόσον τα όρια του πειραματισμού με άγνωστα υλικά και τεχνικές είναι πλέον ελεύθερα. Επομένως δεν θα ζητηθεί από το μαθητή ν' απεικονίσει κάτι από την πραγματικότητα για να χρησιμοποιηθεί π.χ. ως φόντο σε μια θεατρική δράση, πράγμα που απαιτεί τις γνώσεις του ειδικού, γιατί το αποτέλεσμα ίσως είναι άτεχνο και άχαρο. Θα πρέπει όμως να του ζητηθεί η ενασχόληση με τα διάφορα υλικά ή τα έτοιμα αντικείμενα και τη σύνθεσή τους. Κατά συνέπεια η δράση που αφορά τον σχολικό εορτασμό μετατρέπεται σε παιχνίδι και ψυχαγωγία για τους καλλιτέχνες-μαθητές που βρίσκουν την ευκαιρία να εκφράσουν τις σκέψεις και τις ψυχικές τους καταστάσεις σχετικά με το γενικότερο θέμα του συγκεκριμένου κάθε φορά εορτασμού.
Το καλλιτεχνικό έργο πραγματώνεται συνήθως σε τρισδιάστατους χώρους. Εκτελείται πάντα παρουσία κοινού, προκαλώντας πολλές φορές τη συμμετοχή του στην εξέλιξη του έργου. Ενίοτε δανείζεται τις εκφράσεις και άλλων τεχνών, όπως της μουσικής, του χορού, του θεάτρου, της ποίησης, του video art κ.λπ. Η ανάμειξη πολλών τεχνών σε μια δράση είναι ένα επιπλέον στοιχείο που ευνοεί την ενεργό συμμετοχή των μαθητών σε μια σχολική δραστηριότητα.
Με μια προσεκτικότερη ανάγνωση γίνεται αντιληπτό ότι όλες αυτές οι τάσεις στην τέχνη, που εμφανίζονται με μεγάλη ταχύτητα, εκτός από ομοιότητες έχουν και στοιχεία που τις διαφοροποιούν μεταξύ τους. Οι διαφορές βρίσκονται στον τρόπο που χρησιμοποιούν τα υλικά τους και στη σχέση που επιδιώκουν ν' αναπτύξουν με το περιβάλλον.
Είδη εικαστικών δημιουργιών
Από τις ιδιαίτερα γνωστές καλλιτεχνικές απόψεις αυτού του είδους τέχνης είναι τα Εικαστικά Δρώμενα (Happenings). Είναι απρόβλεπες καταστάσεις συμπαραγωγής καλλιτέχνη και κοινού. Η επιδίωξη του καλλιτέχνη είναι να παρασύρει τον ανυποψίαστο περαστικό-θεατή σε μια σειρά συμβάντων, όπως αντίστοιχα συμβαίνει στο θεατρικό χάπενινγκ, με τις ιδιαιτερότητες βέβαια που απορρέουν από το διαφορετικό είδος τέχνης στο οποίο ανήκει το καθένα. Εάν δεν καταφέρει να παρασύρει το κοινό του να συμμετάσχει, το ενδιαφέρον περιορίζεται απλώς στο εννοιολογικό μέρος του θέματος και χάνεται ο χαρακτήρας της ενεργούς συμμετοχής του κοινού στο εικαστικό αποτέλεσμα. Η δράση εκτυλίσσεται είτε σε δημόσιους χώρους, δρόμους, πλατείες, σταθμούς κ.λπ. ή ακόμα και σε κλειστούς χώρους, έχοντας αρχικά χαρακτήρα ευθυμίας και ειρωνικής φαντασίας. Στο επίπεδο του σχολείου, μπορεί θαυμάσια να εφαρμοστεί αυτή η ιδέα του Εικαστικού Δρώμενου, προσδίδοντας το ύφος που θα απαιτήσουν οι περιστάσεις του τόπου, στον οποίο ανήκει το σχολείο ή η συγκινησιακή φόρτιση των ανθρώπων από κάποιο τοπικό ή μη γεγονός που συντελέστηκε την περίοδο εκείνη.
Από το Happening προκύπτει η Performance. Εδώ ο καλλιτέχνης δρα κατόπιν σχεδιασμού και περιορίζει την πρόκληση για τη συμμετοχή του κοινού, που στη διαδικασία του Εικαστικού Δρώμενου ήταν απαραίτητη προϋπόθεση. Σε αντιδιαστολή με το Happening, η Performance είναι περισσότερο πραγματοποιήσιμη για τη σχολική κοινότητα. Το παιδί χρειάζεται να αισθάνεται σίγουρο για αυτό που πρόκειται να κάνει μπροστά στο κοινό. Είναι αρκετά δύσκολο, ιδιαίτερα για το μαθητή του Δημτικού και του Γυμνασίου, ν' ανταποκριθεί στην απρόβλεπτη συμπεριφορά των θεατών. Η ετοιμότητα που απαιτεί το Happening και που πρέπει να προέρχεται από το θάρρος της γνώσης, είναι σχεδόν ανύπαρκτη στο παιδί της ηλικίας αυτής. Με άλλα λόγια ο μαθητής δεν διαθέται τους τρόπους εκείνους που θα συντηρήσουν τη δράση. Ένας άλλος σπουδαίος λόγος για τον οποίο προτιμάται η Performance είναι η ευχαρίστηση που θα πάρει από την προετοιμασία της σχολικής δραστηριότητας.
Στην Ευρώπη και κυρίως στη Γερμανία, όταν τα δρώμενα ασκούν έντονη κριτική στην επικαιρότητα ονομάζονται fluxus (ρευστός). Και το ρεύμα αυτό εναντιώθηκε στις παραδοσιακές αντιλήψεις για την τέχνη και τα υλικά της. Ήταν ανοιχτό σε οποιαδήποτε μορφοπλαστική γραμμή και υποστήριζε την συνύπαρξη διαφόρων ειδών τέχνης. Η μοναδική δέσμευση, από την οποία αυτοκαθορίστηκε, ήταν η κοινή πρόθεση των καλλιτεχνών της να επιφέρουν αλλαγή στη συνείδηση των ανθρώπων. Πεποίθηση είχε να απαλλάξει τον άνθρωπο από κάθε αναστολή, φυσική, κοινωνική, πολιτική. Χαρακτηρίζεται ως ένα επαναστατικό και αντιεξουσιαστικό καλλιτεχνικό κίνημα.
Ένας άλλος συγγενικός τρόπος έκφραση είναι το Περιβάλλον (Environment). Είναι όρος που χρησιμοποιείται για έργα τέχνης που πραγματοποιούνται σε εξωτερικούς χώρους και στις τρεις διαστάσεις του. Μια λεπτή διαφορά κάνει να ξεχωρίζει το Περιβάλλον από το Εικαστικό Δρώμενο: στο μεν Δρώμενο το κοινό με τη συμμετοχή του βοηθά στην περάτωση του έργου, στο δε Περιβάλλον περικυκλώνεται από το ίδιο το έργο, που είναι πλέον αυθύπαρκτο. Εν ολίγοις, το κοινό εισχωρεί στο έργο και δέχεται ερεθίσματα οπτικά, ακουστικά, κινητικά, απτικά κ.λπ.
Όπως γίνεται αντιληπτό, η Περιβαλλοντική Τέχνη μπορεί να βρει κατεξοχήν εφαρμογή στα σχολεία της επαρχίας, αλλά και της πόλης. Στα μεν προσφέρεται η φύση για ένα τέτοιο παιχνίδι, στα δε της πόλης, οι πλατείες, οι αδριάντες και οι παιδικές χαρές, οι δρόμοι και, φυσικά και στις δύο περιπτώσεις, το ίδιο το σχολείο. Η ομάδα των μαθητών με αφορμή τη σχολική γιορτή μπορεί να θέσει ένα προβληματισμό ή να διακοσμήσει ένα χώρο που επιθυμεί, με τη δημιουργία του Περιβάλλοντος. Οι ιδέες είναι πάρα πολλές, ανάλογα με τη φαντασία και τη θεματική που επεξεργάζεται η ομάδα.
Το καθημερινό αντικείμενο, βιομηχανικό προϊόν, κυρίως εάν χρησιμοποιείται επεξεργασμένο, αποτελεί ένα άλλο είδος τέχνης, που ορίζεται ως Κατασκευή (Construction). Έργο που δημιουργείται και αυτό σε τρεις διαστάσεις. Εδώ η τέχνη χειρίζεται το αντικείμενο όχι για να το αντιγράψει, αλλά για να το χρησιμοποιήσει ως πρωτογενές υλικό, ώστε να το μετατρέψει σε έργο τέχνης. Με την παρέμβαση του καλλιτέχνη, συγκροτούνται σύνολα ετερόκλητων αντικειμένων, που αποκαλούνται Assemblage. Είναι ένας ευρύς όρος για το τρισδιάστατο κολλάζ ή τη γλυπτική-κολλάζ, που χρησιμοποιεί αντικείμενα αντί για κολλημένα χαρτιά. Δηλαδή στο ένα αντικείμενο προστίθενται διάφορα άλλα που είτε διατηρούν την αρχική τους μορφή είτε την αλλοιώνουν με χρώμα ή με πειραματισμούς διαφόρων υλικών και τεχνικών. Το τρισδιάστατο κολλάζ μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για να κατασκευαστεί το είδωλο του αντικειμένου αλλά και για να δημιουργηθούν έργα που ν' ανταποκρίνονται στον ορισμό της Κατασκευής. Δηλαδή, συνθέσεις που θα είναι απελευθερωμένες από την πρόθεση της απεικόνισης του πραγματικού αντικειμένου. Φυσικά οι συνθέσεις αυτές εξυπακούεται ότι θα χαρακτηρίζονται από εννοιολογικούς συμβολισμούς. Πρέπει να διευκρινιστεί ότι μπορούν να κατασκευαστούν τόσο με τη λογική να μπορεί να τα δει κανείς απ' όλες τις μεριές όσο και από τη μια μόνο μεριά, οπότε κα υπάρχει η δυνατότητα να δημιουργηθεί επιτοίχια Κατασκευή.
Η τοποθέτηση των αντικειμένων και η χρησιμοποίηση άλλων υλικών σε εσωτερικούς οργανωμένους χώρους ονομάστηκες Εγκατάσταση (Installation). Έχει το χαρακτήρα σκηνικού, που όμως δεν ορίζεται ως θέαμα από μια ή περισσότερες θέσεις, αλλά είναι η ίδια χώρος στον οποίο θα κινηθεί το κοινό.
Για τους μαθητές θα είναι ιδιαίτερα ευχάριστη η ενασχόληση με τη δημιουργία μιας κατασκευής ή την οργάνωση ενός χώρου, όπως είναι η Εγκατάσταση. Τα υλικά θα βρεθούν εύκολα στους σωρούς των άχρηστων υλικών – ντενεκέδες, κούτες, ξύλα, ρούχα, ρόδες, τιμόνια, εξαρτήματα μηχανών, σχοινιά, καλάμια και ό,τι άλλο βάλει κανείς με το νου του. Οι δρόμοι που θα οδηγήσουν σε αυτό είναι δύο: ο ένας τα ίδια τα υλικά που θα μας οδηγήσουν στη σύνθεσή τους και ο άλλος το θέμα της σχολικής γιορτής. Τα εργαλεία για το εγχείρημα αυτό είναι πριόνι, πρόκες και ειδική κόλλα για την ένωση των ξύλων, οξυγονοκόλληση για την ένωση των μεταλλικών επιφανειών ή, εάν πρόκειται για λεπτές μεταλλικές επιφάνειες, μπορούν ν' ανοιχτούν διάφορες τρύπες και στις δύο επιφάνειες που πρόκειται να ενωθούν και στο τέλος να βιδωθούν, ή αντί για βίδες να γίνει η ένωση με συρματόσχοινο, όπως θα γινόταν με βελόνα και κλωστή. Γαι την ένωση του γυαλιού και των χάρτινων επιφανειών υπάρχουν στο εμπόριο ειδικές κόλλες.
Πηγή έμπνευσης για της ανάγκες των σχολικών γιορτών μπορεί να αποτελέσει και η Τέχνη της γης (Land art), καλλιτεχνική τάση που ενδιαφέρεται και αυτή περισσότερο για την ίδια τη δράση παρά για το αντικείμενο. Δρα απευθείας στη φύση με τη βοήθεια σκαπτικών μηχανημάτων, γι' αυτό το αποτέλεσμα έχει χαρακτήρα εφήμερο. Οι μόνες μαρτυρίες θα είναι η φωτογραφική αναπαραγωγή.
Θα ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρον για τους μαθητές ν' ασχοληθούν με την Τέχνη της γης, γιατί θα έχουν την ικανοποίηση της δικής τους δημιουργίας, ασκώντας και τις σωματικές τους δυνάμεις, γεγονός που τη δράση αυτή την καθιστά ιδιαίτερα ελκυστική σ' αυτές τις μικρές ηλικίες.
Βέβαια είναι αυτονόητο ότι ο κάθε εκπαιδευτικός σε συνεργασία με τους μαθητές του μπορεί να δανειστεί στοιχεία από διαφορετικές μορφές έκφραση, ώστε τελικά να δώσει τη δική του εκδοχή, που θα είναι συνάρτηση της ηλικίας των μαθητών του, των διαθέσιμων υλικών και χώρων.
κείμενο της Κωνσταντίνας Κατρακάζου που συμπεριλήφθηκε στο βιβλίο "Πολιτιστικές εκδηλώσεις στο σχολείο", Θόδωρος Γραμματάς - Τάκης Τζαμαργιάς, Εκδόσεις Ατραπός